განათლების რეფორმა საქართველოში

განათლებისა და მეცნიერების მინისტრი, დიმიტრი შაშკინი, გამოცდების ცენტრის ხელმძღვანელი, მაია მიმინოშვილი, ზოგიერთი მოსწავლე, ჟურნალისტი და სხვ. ხშირად აცხადებს, რომ ტრიმესტრულად საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების სწავლების დანერგვამ არ გაამართლა და შედეგები გააუარესა, რაც ვიცით საერთაშორისო კვლევებისა და ერთიანი ეროვნული გამოცდების შედეგების მიხედვით. 2010-11 სასწავლო წელს ამ თემამ დამატებითი აქტუალობა შეიძინა საყოველთაო საატესტაციო გამოცდებთან დაკავშირებით. 

მოცემულ ლინკზე შეგიძლიათ ნახოთ შედარებითი მიმოხილვა, თუ როგორ ხდება სხვადასხვა სახელმწიფოში სახელმძღვანელოების სისტემის მართვა.

რამოდენიმე დაკვირვება

1. ასეთი მონაცემები ძალიან სასარგებლოა გამომცემლობებისთვის, რადგან მათ შეუძლიათ უკვე წინასწარ დაგეგმონ საკუთარი ტირაჟები. ასევე მნიშვნელოვანია გამომცემლობებისთვის საკუთარი მარკეტინგული დაგეგმვის გასავითარებლად. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ სკოლებს აქვთ ვალდებულება, რომ არჩეული სახელმძღვანელოები 5 წლის განმავლობაში არ შეცვალონ, ეს მონაცემები გრძელვადიანი დაგეგმვის შესაძლებლობას იძლევა. სახელმწიფოს კი ეძლევა შესაძლებლობაა, რომ ხუთწლიანი ვადის მონიტორინგი მეტნაკლები ეფექტურობით განახორციელოს.
2. სკოლებს შესარჩევად არ ჰქონდათ დიდი დრო. მიუხედავად ამისა, შერჩევის სტატისტიკა გვაძლევს შესაძლებლობას ვიმსჯელოთ თუ რომელი სახელმძღვანელოებია ყველაზე პოპულარული. შესაძლოა ასეთმა სტატისტიკამ ასევე სკოლების არჩევანზე იმოქმედოს მომავალში.
3. კარგი იქნებოდა, რომ მონაცემები ყოფილიყო მოცემული სკოლის ტიპების მიხედვით (ქალაქის, სოფლის, საჯარო, კერძო სკოლები). სოფლისა და ქალაქის მონაცემები სხვა საინტერესო ინფორმაციასთან ერთად გვაძლევს შესაძლებლობას უფრო უკეთ დავგეგმოთ მოსწავლეების რაოდენობები. ეს მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც სოფლის სკოლები უფრო მცირეკონტიგენტიანია. ასევე ქალაქებში სახელმძღვანელოების შესყიდვის უნარიანობა უფრო მაღალია. მართალია კერძო სკოლების მონაცემები არის მოცემულ ცხრილში, მაგრამ მათი გამოხშირვა საკმაოდ რთულია და სახელოწოდებების ანალიზით არის მხოლოდ შესაძლებელი. კერძო სკოლების მონაცემები შესაძლოა გვაძლევდეს ინფორმაციას იმასთან დაკავშირებითაც, თუ რომელი წიგნები ითვლება უფრო მიმზიდველად კერძო სექტორისთვის. სავარაუდოდ კერძო სექტორი უფრო თავისუფალია და სწრაფად რეაგირებს ინოვაციური შინაარსისა და მეთოდოლოგიის სახელმძღვანელოების მიმართ.
4. ზოგიერთ შემთხვევაში ჩანს ვარიაცია სკოლების რაოდენობების მიხედვით. მაგ. მონაცემები მეხუთე კლასში ქართულის სახელმძღვანელოს შესახებ გვაქვს 2002 სკოლიდან, მათემატიკის 2037, ბუნებისმეტყველების 1978 სკოლიდან და ა.შ. როგორც ჩანს სკოლებს გაუჭირდათ ზუსტად ინფორმაციის მოწოდება.

ქვევით გთავაზობთ 5-ე კლასის სახელმძღვანელოების შესახებ ინფორმაციას ვიზუალური ფორმით.

პირველ გვერდზე ხედავთ დაჯამებულ მონაცემებს. გვერდის ქვედა ნაწილში არიჩიეთ მონაცემები საგნების მიხედვით.
* მეხუთე კლასში ისტორიისა და ფიზიკური აღზრდის სახელმძღვანელოების ვიზუალიზაცია არ გაგვიკეთებია, რადგან ამ საგნებში, ამ კლასში მხოლოდ ერთი სახელმძღვანელოა.

გამოქვეყნდა ჟურნალ ”ლიბერალში”

ალექსანდრე ლომაიას სიტყვა სკოლის დირექტორების პირველ არჩევნებთან დაკავშირებით

”მოგესალმებით. დირექტორების არჩევნებით სკოლებში დაიწყო დემოკრატიული მმართველობის ეტაპი, რამაც კომუნისტური მმართველობის ფორმა დაასრულა. ზუსტად
ერთი წლის წინ, სკოლებში დემოკრატიული თვითმმართველობის ჩამოყალიბების ეტაპისა მეურვეო საბჭოს არჩევნებით დაიწყო და ლოგიკურად, გეგმაზომიერად დასრულდა არჩევნებით. საერთო ჯამში ამ პროცესში მონაწილეობდა ჩვენი ქვეყნის 800 ათასზე მეტი მოქალაქე. მე მინდა, თითოეული მათგანს დიდი მადლობა გადავუხადო იმის გამო, რომ მათ მხარდაჭერა განოუცხადეს თვითმმართველობის ახალ სისტემას.

ახალი სკოლა ძველისგან რამდენიმე ნიშნით განსხვავდება:
1.მოსწავლე დემოკრატიულ სკოლაში არის არა საშუალება,ჭანჭიკი,არამედ მიზანი;
2.ახალ სასკოლო გარემოში გაიზრდებიან არა იდეოლოგიზებული მოქალაქეები, არამედ თავისუფლად და კრიტიკულად მოაზროვნე პიროვნებები;
3.მოსწავლეებს,მასწავლებლებს, მშობლებს და დირექტორებს გადაეცათ ყველა ის სახელისუფლო ბერკეტი, რომელიც საჭიროა სკოლის ღირსეული გაძღოლისა და განვითარებისთვის;
4.სახელმწიფო აღარ იქნება დაკავებული წვრილმანი,ყოველდღიური მეურვეობით, სკოლების ყოველდღიურ საქმეებში ჩარევით

რა რჩება უცვლელი? პირველ რიგში, უცვლელია ათიათასობით პედაგოგის თავდადება ქართული სკოლისადმი. ასევე, სახელმწიფოს ზრუნვა იმისათვის, რომ სასკოლო გარემო გაუმჯობესდეს. სახელმწიფო უზრუნველყოფს ცოდნისა და უნარების საყოველთაოდ აუცილებელი სტანდარტების შესრულებას და სასკოლო გარემოს გაუმჯობესებას. და მაინც, პირველ რიგში, უნდა გაუმჯობესდეს პედაგოგთა მატერიალური და სოციალური პირობები. რამდენიმე დღეში საქართველოს პრემიერ-მინისტრი გააკეთებს განცხადებას სწორედ სასკოლო დაფინანსების შემდგომ გაუმჯობესებასთან დაკავშირებით.

დღეს სკოლაში მოვიდნენ ახალი ლიდერები. ათასამდე სკოლაში ისინი მოვიდნენ ახალი ენერგიით, ახალი ცოდნით, ახალი ენთუზიაზმითა და ახალი პასუხისმგებლობით. არჩეული დირექტორების საშუალო ასაკი44 წელია. უმრავლესობა მათგანს აქვს პედაგოგიური გამოცდილება, მათ შორის არიან ისეთებიც(დაახლოებით15%), რომელსაც პედაგოგიური გამოცდილება არ აქვს. მითუმეტეს მნიშვნელოვანია, რომ სწორედ ასეთ ადამიანებს სამეურვეო საბჭოებმა ნდობა გამოუცხადეს. მე და ჩემი თანამოაზრეები მოხარულები ვართ, რომ სწორედ ჩვენს თაობას ხვდა წილად ჩვენი ერის საუკეთესო შვილების ილია ჭავჭავაძის, იაკობ გოგებაშვილის, დიმიტრი უზნაძის ოცნებების ხორცშესხმა. სწორედ ისინი ოცნებობდნენ ისეთ დემოკრატიულად მოწყობილ სკოლაზე, სადაც მოსწავლეებს ექნებოდათ საშუალება მნიშვნელოვანი წვლილი შეეტანათ სკოლის მართვაში. ისინი ოცნებობდნენ იმ სკოლაზე, რომელიც ორიენტირებული იქნებოდა არა საზეპიროებზე და დაზუთხვაზე, არამედ კრიტიკულ ანალიზსა და აზროვნებაზე, მიღებული ცოდნის პრაქტიკულ გამოყენებაზე.

მიხარია, რომ ის ინიციატივა, რომელიც2002 წელს თბილისის საკრებულოში მიხეილ სააკაშვილის ლიდერობით წამოიწყო ერთიანმა ნაციონალურმა მოძრაობამ, განხორციელდა საქართველოს სკოლების აბსოლიტურ უმრავლესობაში. ეს უზარმაზარი წარმატებაა, რომელშიც თავისი წვლილი გაიღო სამინისტროს უამრავმა თანამშრომელმა, ჩვენმა რესურს-ცენტრებმა და, რა თქმა უნდა, მოსწავლეებმა, მასწავლებლებმა, მშობლებმა. მადლობა ყველას.”

თბილისი 09/07.2007


ტექსტის ოფიციალური ვერსია:
http://www.scribd.com/doc/33775130/1193224981-1189674802-Lomaia-s-speech-on-elections-090707

დოკუმენტის სრული სახით ნახვა შეგიძლიათ შემდეგ ბმულზე

რეზიუმე
ზოგადი განათლების სისტემის რეფორმა საქართველოში სხვადასხვა მიმართულებით მიმდინარეობს. სისტემის გამჭვირვალობის, დემოკრატიზაციის და განათლების ხელმისაწვდომობის გარდა, ერთ-ერთი მთავარი ვექტორი განათლების ხარისხის გაუმჯობესებაა. პრობლემები განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის მიმართულებით მრავალია. შეთანხმება საზოგადოებაში, თუ რა არის განათლების ხარისხი, რა განაპირობებს განათლების ხარისხს, ვინ არის პასუხისმგებელი განათლების ხარისხზე და განათლების ხარისხის მხრივ რა შედეგები გვაქვს არ არსებობს. არ ჩანს კონკრეტული სტრატეგია, თუ როგორ, რამდენ ხანში და რა ინსტრუმენტებით გავაუმჯობესებთ განათლების ხარისხს. სუსტია სკოლების დონეზე ხარისხის შედეგების გაუმჯობესებისთვის საჭირო დამხმარე ინფრასტრუქტურა. სკოლებისა და სახელმწიფოს ურთიერთპასუხისმგებლობები ხელშესახებ შედეგებზე ორიენტირებული არ არის.

საქართველოს სახელმწიფომ მრავალი დადებითი ნაბიჯი გადადგა განათლების სისტემის გასაჯანსაღებლად, რამაც, საბოლოო ჯამში, შესაძლოა განათლების უკეთეს ხარისხამდეც მიგვიყვანოს. საერთაშორისო და ადგილობრივი გამოცდილება განათლების ხარისხის გაუმჯობესების შესახებ საყურადღებო გაკვეთილებს გვთავაზობს ამ მიმართულებით.

საერთაშორისო გამოცდილება გვაჩვენებს, რომ ცენტრალიზებული პოლიტიკის ცვლილების ეფექტი ძალიან მცირეა იქ, სადაც ხარისხის გაუმჯობესებაზე პასუხისმგებლობა და ინტერესი სკოლას არ აქვს. ამიტომ საჭიროა, სკოლის დონეზე მოხდეს ცვლილებების სტიმულირება და გაიზარდოს სკოლის პასუხისმგებლობა.

განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის სისტემა წარმატებულია, როდესაც გაცნობიერებული გვაქვს, რომ ხარისხის უზრუნველყოფა არ გულისხმობს ხარისხის მხოლოდ შემოწმებას; ის დახმარებასთან ერთად ქმნის ერთობლივ სისტემას.

ხარისხთან დაკავშირებული საერთაშორისო კვლევები გვაჩვენებს, რომ შეუძლებელია ეფექტური ინტერვენციების შემუშავება და ამოქმედება, თუ განათლების სისტემის მოდელს გავიაზრებთ ცვლილებების კონტექსტისა და მოსწავლის ინდივიდუალური საჭიროებების გათვალისწინების გარეშე. ხარისხი რომ რეალურად გაუმჯობესდეს, საჭიროა ამოქმედდეს დივერსიფიცირებული წყაროს, ადრესატისა და მიზნის შესაბამისი დახმარების, შეფასების, კვლევის სისტემა. ეს კი გულისხმობს, როგორც მინიმუმ, მკაფიო მიზნებს, შედეგებს, ვადებს, რესურსებსა და ჩართულობის გზების არსებობას.

სიმონ ჯანაშია, 10 მარტი, 2010
გამოქვეყნდა http://www.azrebi.ge -ზე

განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის, ბ-ნ. დიმიტრი შაშკინის 2010 წლის იანვარსა და თებერვალში მედიის საშუალებებისთვის მიცემულ ინტერვიუების მიხედვით საქართველოში ე.წ. ”ბრენდირების სისტემა” ინერგება. ინტერვიუების მიხედვით, ეს სისტემა გულისხმობს სკოლების ხარისხის გარკვეული კრიტერიუმებით შეფასებას. მინისტრის განმარტებით, კრიტერიუმების საკმაოდ ვრცელი და კომპლექსური ჩამონათვალი იქნება, რომლის მიხედვითაც სკოლები შეფასდება. საუბარია კრიტერიუმებზე, რომლებმაც შესაძლოა მოიცვან სკოლის უსაფრთხოება, ინფრასტრუქტურა და სხვ. შეფასებების მთავარ მომხმარებლებად სახელდებიან მშობლები, რომლებსაც სურთ იცოდნენ თუ რომელ სკოლაში სწავლობს/ისწავლის მათი შვილი. ”ბრენდირების” ერთერთ მიზნად განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს სკოლების კონკურენციის წახალისება აქვს გამიზნული, რამაც ხარისხის ზრდას უნდა შეუწყოს ხელი. დასახელდა ასევე ის ფორმა, რომლითაც სკოლების შედეგების იდენტიფიცირება იქნება შესაძლებელი. სკოლები ხუთბალიან შკალაზე შეფასდება. შეფასება კი თვალსაჩინოებისთვის ვარსკვლავებით იქნება გამოხატული. სისტემა მინისტრის განმარტებით 2010 წლის სექტემბრისთვის ამუშავდება მთელი ქვეყნის მაშტაბით.


ინიციატივა, რომელიც საზოგადოებასა და სახელმწიფოს დაეხმარება ჰქონდეს ინფორმაცია კონკრეტული სკოლის გაწეული სერვისის ხარისხზე მისასალმებელია. დადებითი მხარე ამ სისტემის ასევე ის არის, რომ სკოლებს უჩნდებათ ხარისხის კონკრეტული ორიენტირები და ასევე წარმატებული სკოლების მოდელები, რომელთა პრაქტიკის შესწავლაც მათ შესაძლებლობას მისცემს, რომ უკეთესად დაგეგმონ საკუთარი მოქმედებები. ასევე მისასალმებელია მიდგომა, რომელიც გულისხმობს სახელმწიფოს არა სკოლის დონეზე მართვაში ჩართვას, არამედ იმ მექანიზმების შექმნას, რომელიც სკოლაში მომუშავე ადამიანების მოტივაციასა და სკოლის გარეთ არსებული საზოგადოების ჩართულობას სავარაუდოდ გაზრდის. შესაძლოა ამ სისტემის დანერგვამ სკოლების აკრედიტაციისთვისაც მოამზადოს ნიადაგი. ეს იმ შემთხვევაში თუ საერთოდ ჯერ კიდევ აქტუალურია ამ სისტემის დანერგვის საკითხი. ერთი შეხედვით ამ სისტემას მრავალი დადებითი მხარეები აქვს, მაგრამ თუ ანალოგიური სისტემების ფუნქციონირების ისტორიას შევისწავლით შესაძლოა მრავალი მოსალოდნელი პრობლემა დავინახოთ. ამ პრობლემების გათვალისწინებამ კი შესაძლოა სისტემა უფრო დახვეწილი გახადოს, ვიდრე დღეისთვის ჩვენთვის ხელმისაწვდომი ინფორმაციის მიხედვით არის აღწერილი.

ტერმინოლოგია

იმისთვის, რომ სისტემა ან ინსტიტუციური მოწყობა სფეროში მოღვაწე ადამიანებისთვის ან საერთაშორისო საზოგადოებისთვის გასაგები და თარგმნადი იყოს მნიშვნელოვანია, რომ მას სწორედ ის სახელი ერქვას, რაც მის შინაარსს ასახავს და რაც ამ დარგის სპეციალისტების მიერ გამოიყენება. ტერმინი ”ბრენდინგი” ეწოდება იმ პროცესს, რომლის ფარგლებშიც რაიმე პროდუქტის სახელის, სამარკო ნიშნის, სიმბოლოს ან ზოგადად დიზაინის შემუშავება ხდება. ამ პროცესის საბოლოო მიზანია, რომ პროდუქტს ისეთი სახე მისცეს, რაც განასხვავებს მას სხვა პროდუქტისგან. ინტერვიუებში დასახელებული პროცესის მიზანი არა იმდენად სკოლების უნიკალური გარეგნული სახის შექმნაა მათი შემდგომი მარკეტინგის მიზნით, არამედ მათი შეფასება გარკვეულ კრიტერიუმებთან მიმართებაში და შეფასების დონეების მიხედვით ამ სკოლების რანჟირებაა. ვარსკვლავების ხსენებაც ამ კონტექსტში სწორედ ამ მიზნებზე მიგვანიშნებს. ასეთ პროცესს ყველგან სადაც კი არსებობს (მათ შორის სასტუმროებისა და რესტორნების ბიზნესის სფეროშიც) რეიტინგების შედგენა ანუ რეიტინგების სისტემა ჰქვია.

პრობლემა - სკოლების არჩევანი

რეიტინგის სისტემა, როგორც სკოლებს შორის კონკურენციის შექმნის საშუალება, ეფექტური იქნება იმ შემთხვევაში, თუ მშობლებს მიღებული ინფორმაციაზე დაყრდნობით უკეთესი სკოლის არჩევის შესაძლებლობა ექნებათ. რამდენად არსებობს ასეთი შესაძლებლობა საქართველოში? საქართველოში 2500-მდე სკოლაა. აქედან 2150 საჯარო დაწესებულებაა. ამ დაწესებულებების დაახლოებით ნახევარი ისეთ დასახლებაში ფუნქციონირებს, სადაც სხვა საგანმანათლებლო ინსტიტუცია არ არსებობს, მობილობის შესაძლებლობები კი საკმაოდ მცირეა. შესაბამისად მშობელსაც ასეთ პირობებში არჩევანი პრაქტიკულად არ აქვს. საკმაოდ ბევრია ისეთი დასახლება სადაც მხოლოდ ორი ან სამი სკოლა არსებობს. ზოგ შემთხვევაში ამ დასახლებებში სკოლები განსხვავდება სწავლების ენის მიხედვითაც (ქართულენოვანი და არაქართულენოვანი სკოლები) რაც იმას ნიშნავს, რომ სკოლების აბსოლუტური რაოდენობა შეიძლება ერთზე მეტი იყოს, მაგრამ რეალური არჩევანი მაინც არ არსებობდეს. შესაბამისად რეიტინგების სისტემის წარმატება სკოლებს შორის კონკურენციის კუთხით, საქართველოს სკოლების მხოლოდ მცირე ნაწილში არის შესაძლებელი.

პრობლემა - მონაცემების ვალიდურობა და სანდოობა

რეიტინგის დასადგენი კრიტერიუმების შინაარსი განათლების სისტემაში არსებულ ორიენტირებს განაპირობებს. მაგ. თუ ტესტირებების საფუძველზე მიღებული ქულები მნიშვნელოვანი დეტერმინანტია სკოლის წარმატებულობის შეფასებისთვის, ეს აუცილებლად იწვევს სასწავლო პროცესის მორგებას ტესტებისთვის სწავლებაზე. ასეთ შემთხვევებში ხშირია სიტუაცია, როდესაც მასწავლებლები ზედმეტად დიდ დროს უთმობენ ტესტების კრებულებში მოცემული სავარჯიშოების შესრულებას. ეს ხშირად მნიშვნელოვანი მაღალი დონის კოგნიტური და ასევე სოციალური უნარების განვითარებაზე მასწავლებლების მხრიდან ყურადღების შესუსტებას იწვევს რაც ნიშნავს იმას, რომ მონაცემები იმას კი აღარ ზომავს სინამდვილეში რაც წარმატებულად მიგვაჩნია, არამედ იმას რისი შეგროვებაც გვიადვილდება დახვეწილი მეთოდების არარსებობის შემთხვევაში.

მონაცემების შეგროვების მეთოდი ბევრ ქვეყანაში განაპირობებს იმას, თუ რამდენად აქვს შესაძლებლობა სისტემას, რომ ხარისხის გაუმჯობესების გარეშე უკეთესი შედეგები აჩვენოს. მაგალითისთვის, ბევრგან სადაც ასეთი სისტემა გამოსცადეს (აშშ, ბრიტანეთი) ერთერთი ძირითადი კრიტერიუმი იყო მოსწავლეების მიღწევები, რომლებიც მასწავლებლების მიერ დაწერილ ნიშნებში გამოიხატებოდა. აქ ერთ-ერთი შედეგი ნიშნების ხშირი ინფლაცია და ორგანიზებული გაყალბებაც იყო.


პრობლემა - მოტივაცია

რეიტინგების მსგავსი სისტემები მნიშვნელოვნად ცვლის სკოლის ცხოვრებაში ჩართული პირების მოტივაციას. ზოგ შემთხვევაში შედეგად გვაქვს მოტივაციის დადებითი მიმართულებით ცვლა, ზოგჯერ კი პირიქით. ეს ხშირად საგანმანათლებლო ბაზრის შემოთავაზებაზე და რეიტინგის შედეგებზეა დამოკიდებული.

როდესაც საგანმანათლებლო ბაზარი მცირეა, ხოლო სკოლა ცუდ შეფასებას იმსახურებს, ეს ხშირ შემთხვევაში მოსწავლეების მოტივაციის კლებას იწვევს. შესწავლილია, რომ დაბალი შეფასების მქონე სკოლებში მოსწავლეებს ნაკლები რწმენა აქვთ იმის, რომ საგანმანათლებლო პროცესს შესაძლოა მათთვის რაიმე მნიშვნელოვანი წარმატების მოტანა შეუძლიათ. იმ შემთხვევაში თუ მოსწავლეებს სხვა არჩევანი არ აქვთ და იძულებულები არიან, რომ სწავლა ამ სკოლაში გააგრძელონ, ეს სულაც არ განაპირობებს მაინცდამაინც ხარისხის მოთხოვნების გაჩენას ან რაიმე სახით სკოლის გაუმჯობესების პროცესში ჩართვას, როგორც ეს ერთი შეხედვით თავისთავად ცხადად გვეჩვენება ხოლმე.


ერთი შეხედვით, იქაც კი სადაც კონკურენცია არ არსებობს, რეიტინგის საფუძველზე სკოლის დაბალი დონის გამოაშკარავება გამოიწვევს ერთგვარ კრიზისს, რომელიც ცვლილებების კატალიზატორი გახდება. ამ საკითხთან დაკავშირებით ლიდერობისა და ცვლილებების საკითხების მკვლევარს, ალან დოიჩმანს (Deutschman 2005) საინტერესო მაგალითი მოყავს. მის სტატიაში აღწერილია პრობლემა, რომელიც შემდეგში მდგომარეობს: როდესაც ადამიანებს ეკითხები, შეცვლიან თუ არა თავიანთ ქცევას თუ ამის ალტერნატივა სიკვდილი იქნება თავისთავად ცხადია, რომ თავიანთ პასუხებში უმეტესობა ცვლილებებისკენ იხრება. განა სიკვდილის საფრთხეზე უფრო მეტი მამოტივირებელი კრიზისი რა უნდა იყოს იმისთვის, რომ ადამიანმა საკუთარი ქცევა შეცვალოს? თუმცა, როდესაც საკითხს კონკრეტულ კონტექსტში შევისწავლით ირკვევა, რომ ადამიანების დიდი ნაწილი სიკვდილის შიშის წინაშეც კი არ იცვლება. რამოდენიმე მნიშვნელოვანი კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ ადამიანების 90%, რომლებსაც კარდიოლოგიური ოპერაციები აქვთ გადატანილი და რომლებმაც იციან, რომ ცხოვრების წესის შეცვლის გარეშე მათ ადრეული სიკვდილი ემუქრებათ თავიანთ ქცევას საფრთხის მიუხედავად არ ცვლის. როგორც ჩანს კრიზისი საკმარისი არ არის იმისთვის, რომ ადამიანებს ცვლილებებისთვის სათანადო მოტივაცია გაუჩინოს.

პრობლემა - ინკლუზია

საყოველთაო განათლების ერთერთი მთავარი მიზანია, რომ ყველა მოქალაქეს შეუქმნას განათლების მიღების ისეთი პირობები, რომელიც საკუთარი შესაძლებლობების მაქსიმალურ განვითარების საშუალებას მისცემს. ამ წინადადებაში ”ყველა” ერთერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი სიტყვაა. ეს გულისხმობს იმას, რომ ნებისმიერი სისტემა, რომლის შემოღებასაც ჩვენ ვგეგმავთ ამ ჭრილშიც უნდა იყოს შეფასებული. რა ხდება იმ შემთხვევაში, თუ სკოლაში პრობლემური მოსწავლეები გვყავს და ამავდროულად ამ სკოლამ წარმატება უნდა გვაჩვენოს რაიმე საყოველთაო შეფასების სისტემაში? ეს დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად გაცნობიერებულია სარეიტინგო კრიტერიუმების შედგენისას სავარაუდო პრობლემები. შესწავლილია, რომ იქ სადაც ასეთი პრობლემების გათვალისწინება არ მომხდარა, სკოლები დაინტერესებულები ხდებიან, პრობლემური მოსწავლეების (რომლებიც განსაკუთრებულ ყურადღებას/ძალისხმევას საჭიროებენ) თავიდან მოშორებაში რეიტინგში უკეთესი შედეგების ჩვენების სანაცვლოდ. იქ სადაც ასეთი მოსწავლეების სასწავლო შედეგების გათვალისწინებაც ხდება სხვაგვარი პრობლემები ჩნდება. ხშირია, როდესაც მოსწავლეებს, რომლებსაც განსხვავებული სწავლის შესაძლებლობები ან მიდრეკილებები აქვთ შეზღუდული შესაძლებლობების მოსწავლეების კატეგორიაში განიხილავენ. ეს კი მათ მიმართ ხშირად უფრო დაბალი მოლოდინებს განაპირობებს, რაც შესაბამისად ნაკლები განვითარების შესაძლებლობებს განაპირობებს.

პრობლემა - პოლიტიკური სენსიტიურობა

პოლიტიკოსები ხშირად გაურბიან შეფასების ისეთი სისტემის შემოღებას, რომელიც პრობლემებზე საზოგადოების განსაკუთრებულ აქცენტირებას იწვევს. სკოლების რეიტინგები ერთ-ერთი ასეთი სისტემაა. თუ შეფასება იმ იდეალებთან მიმართებაში მოხდება, რომელიც ჩვენ სკოლებისთვის გვაქვს დადგენილი, მაშინ ძალიან ბევრი სკოლა თავისი ამჟამინდელი მდგომარეობით შორს აღმოჩნდება საუკეთესო შესაძლებელი მაჩვენებლიდან. ასეთი შედეგების გამოქვეყნება მრავალი კუთხით არის პოლიტიკური პრობლემების შემცველი. გარდა იმისა, რომ საზოგადოების ნაწილს შეიძლება გაუჩნდეს პროტესტი იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ მდგომარეობაშია მათი შვილის სკოლა, მნიშვნელოვანია ისიც თუ რისთვის გამოიყენებენ სხვადასხვა აქტორები რეიტინგის მონაცემებს. ჩვენთან სკოლის დირექტორებს არც თუ მნიშვნელოვანი მხარდაჭერა აქვთ მასწავლებლებისთვის მაღალი მოთხოვნების წაყენების თვალსაზრისით. კანონმდებლობა დირექტორს აკისრებს პასუხისმგებლობას სკოლის წარმატებასა და წარუმატებლობაზე. მეორე მხრივ კი დირექტორებს სხვადასხვა ფორმალური თუ არაფორმალური შეზღუდვები აქვთ იმასთან დაკავშირებით, რომ ცუდი მასწავლებელი სკოლიდან გაუშვან და სანაცვლოდ უკეთესი მიიღონ. აქედან გამომდინარე, ნებისმიერი გარეგანი შეფასება, რომელიც დირექტორის პასუხისმგებლობას გაამძაფრებს სავარაუდოდ მათთვის არასასურველი მასწავლებლების განთავისუფლებისთვის ლეგიტიმაციის ინსტრუმენტი გახდება. ეს პროცესი კი პოლიტიკური სტაბილურობის საფრთხედ აღიქმება და შესაბამისად პოლიტიკოსებს თავის ტკივილს უჩენს. იმ პირობებში, როდესაც რეიტინგების გარდა საქართველოში ცენტრალიზებული დამამთავრებელი გამოცდებისა და აგრეთვე მასწავლებლების სერტიფიცირების სისტემა ინერგება, ამ კონტექსტში საკმაოდ დაძაბულ ვითარებას ვიღებთ.

დაძაბულობის მოსახსნელად სხვადასხვა სისტემასთან მიმართებაში, ინტერვიუებში გამოითქმევა აზრი, რომ თავდაპირველად შეფასების მოთხოვნები სკოლებისა თუ მოსწავლეების მიმართ შედარებით დაბალი იქნება. მომავალში კი ამ მოსაზრებით მოთხოვნები გაიზრდება. პრობლემა სკოლების რეიტინგებთან მიმართებაში ისაა, რომ ასეთი პროცესის დაგეგმვა და განხორციელება არარეალისტურია, რადგან მოთხოვნების თანდათანობითი ზრდა ხშირად სულაც არ იწვევს სწავლის შედეგების ზრდას. მაგ. მასაჩუსეტსის შტატში სადაც მსგავსი სისტემის დანერგვა სცადეს ბოლო 10 წლის განმავლობაში ამ პროცესს შედეგად სულ უფრო მეტი სკოლა დაბალ შეფასების კატეგორიაში მოექცა. მოთხოვნები იზრდებოდა, მაგრამ სკოლები ამ მოთხოვნებს ვერ ეწეოდნენ. რეალურად ამან შეფასების ამგვარი სისტემის გაუქმების საფუძველი მოამზადა.

პოლიტიკური პრობლემაა არასათანადო შედეგების გამო სკოლის დახურვაც. მსგავსი პრობლემა მხოლოდ საქართველოში არ გვხვდება. პოლონელი ექსპერტის, იან გზერჟინსკის აღწერით მის მშობლიურ ქალაქში ორი სკოლა იყო. აქედან ერთი სხვადასხვა შეფასებით გაცილებით უკეთესი იყო მეორეზე. მოსწავლეებიც უარესი სკოლიდან უკეთესში გადადიოდნენ. მიუხედავად იმის, რომ უარეს სკოლაში ძალიან მცირე რაოდენობის მოსწავლეები დარჩნენ, სახელმწიფო (ადგილობრივი ხელისუფლება ამ კონკრეტულ შემთხვევაში) მაინც არ ხურავდა ამ სკოლას, რადგან გადაწყვეტილებების მიმღებებს არ უნდოდათ, რომ მათი შვილების უკეთეს სკოლაში ყველა ის ბავშვი გადმოსულიყო, რომელიც უარეს სკოლაში სწავლობდა. ბავშვების გადმოსვლასთან ერთად საჭირო გახდებოდა ასევე მასწავლებლების დამატება, რომელთა რეკრუტირება არასაკმარისი რესურსების გამო ისევ უარესი სკოლიდან უნდა მომხდარიყო. ჩვენთან სკოლების ოპტიმიზაციის პროცესმა საკმაოდ მტკივნეულად ჩაიარა. 2004-07 წლებში ხუთასზე მეტი სკოლა მიუერთდა სხვას იმის გამო, რომ მცირეკონტიგენტიანი იყო. მიუხედავად იმის, რომ ეს ძალიან დიდ ფინანსურ ეფექტს იძლევა თუნდაც მხოლოდ ინფრასტრუქტურის კუთხით დანახარჯები რომ დავთვალოთ, 2007 წლის პოლიტიკური არასტაბილურობის შემდეგ არა ერთი უარყოფითი შეფასება გაკეთდა ნაციონალური მოძრაობის ლიდერების მხრიდან იმის შესახებ, რომ სკოლების დახურვა შეცდომა იყო. ეს პროცესი ცხადია უკავშირდება მრავალი ადამიანის მიერ სამსახურის დაკარგვას, რაც დღევანდელი ქართული პოლიტიკისთვის ისეთივე მისაღები არ არის, როგორც ეს ვარდების რევოლუციის უახლოეს პერიოდში იყო.

რეიტინგები მნიშვნელოვანი ინდიკატორი ხდება ხოლმე პოლიტიკის განმახორციელებლების საქმიანობის შეფასებისთვის. აქ კი პრობლემა ისაა, რომ რეიტინგის გამომყენებლებლის უმეტესობას არ ესმის, რომ ხარისხობრივ ცვლილებებს მნიშვნელოვანი დრო ჭირდება, ხოლო სისტემის ცვლილებების შეფასებას კომპლექსური ანალიზი. სწორედ ამის გამო, სახელმწიფო ხშირად საკუთარი ინსტრუმენტის მძევალი ხდება და ამომრჩევლების გულის მოსაგებად ასეთ რეიტინგების/შეფასებების სისტემებს განზრახ ისე აწყობს, რომ გაუმჯობესება უფრო სწრაფად გამოჩნდეს ვიდრე ეს შესაძლებელია, ან გაუარესება არ ჩანდეს. ხელისუფლების ცვლილებამ კი შესაძლებელია სისტემის გაუქმებაც კი გამოიწვიოს, იმისთვის, რომ წინა ხელისუფლების აღებული პასუხისმგებლობები მომავალზე არ გავრცელდეს. მასაჩუსეტსის მაგალითი ზემოთ სწორედ ამაზე მეტყველებს.

რეკომენდაცია - თანამშრომლობის ხელშეწყობა

სიკვდილის შიშის წინაშეც კი ადამიანები საკუთარი ქცევას რომ არ ცვლიან არ ნიშნავს, რომ სხვა უფრო ეფექტური გზა არ არსებობს ცვლილებების ხელშეწყობისთვის. იგივე კვლევამ, რომელმაც შიშის არაეფექტურობა დაადგინა ამ მიმართებაში გვაჩვენა, რომ ადამიანების უმეტესი ნაწილი თავის ქცევას ცვლის თუ რეგულარულად მონაწილეობს ჯგუფურ შეხვედრებში, სადაც მას საშუალება აქვს თავის ქცევასა და ცხოვრებისეულ პრობლემებზე რეფლექსია გააკეთოს. კანადელი განათლების სპეციალისტი მაიკლ ფულანი (Fullan 2007), რომელსაც მე ამ მაგალითს დავესესხე, ამ და სხვა კვლევების საფუძველზე მიიჩნევს, რომ განათლების სფეროშიც მსგავსი მიდგომა უმეტეს შემთხვევებში ქცევის დადებით ცვლილებებს იწვევს. თუ სკოლების წარმომადგენლების ერთმანეთთან დაკავშირებას შევძლებთ და ჰორიზონტალური ურთიერთობების საფუძველზე პრობლემების გადაჭრის გზებზე ვამსჯელებთ, დიდია ალბათობა, რომ უკეთეს შედეგს მივიღებთ ვიდრე მათი შეშინებით (თუნდაც კონკურენტულ გარემოში მოსწავლეების დაკარგვით).
ის, რომ სკოლის დირექტორებს დღეს ურთიერთთანამშრომლობის ნაკლებობა უფრო აქვთ ვიდრე კონკურენციის ჩვენი ადგილობრივი კვლევითაც დასტურდება. განათლების მართვის პროექტი, რომელიც USAID და ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის ერთობლივი მუშაობით მიმდინარეობს სხვა მიზნებთან ერთად სკოლის დირექტორების სატრენინგო კურსების შემუშავებასაც ისახავს. ჩატარდა სკოლის დირექტორების საჭიროებების კვლევა, რომელმაც აჩვენა, რომ მათი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წუხილი პროფესიული გარემოს ნაკლებობაა. დადგინდა მათი მკვეთრად გამოხატული მოთხოვნილება, რომ საკუთარი მიღწევები და პრობლემები თავიანთ კოლეგებს გაუზიარონ.

ამის გათვალისწინებით შესაძლებელია რეიტინგების სისტემის იმგვარად შემუშავება, რომ ეს სკოლებს შორის კონკურენციის ნაცვლად, ან კონკურენციასთან ერთად ურთიერთთანამშრომლობას ნიშნავდეს. ეს შესაძლებელია იმ შემთხვევაში თუ სკოლის განვითარების გრანტებს შემოვიღებთ. მსგავსი გრანტები შესაძლოა გაიცემოდეს სკოლების წყვილებზე. გრანტის მიმღები იქნებოდა ის სკოლა, რომელსაც დაბალი შედეგები აქვს, მაგრამ მის კონსულტანტად იმუშავებდა სკოლა, რომელსაც მიღწევები აქვს რაიმე პარამეტრით.

რეკომენდაცია - შეფასების გამოყენებადობა და კომპლექსურობა

მნიშვნელოვანია, რომ შეფასება იყოს კომპლექსური და ეყრდნობოდეს ისეთ კრიტერიუმებს, რომლებიც მასწავლებლებში სწავლებისას უფრო მეტი ძალისხმევის დახარჯვის მოტივაციას გაზრდის, ხოლო სკოლის ადმინისტრაციაში გაზრდის სურვილს, რომ რაც შეიძლება მეტი მოსწავლე ჩართონ სკოლის ცხოვრებაში. მაგ. თუ შემოგვაქვს ტესტის შედეგები, ასევე მნიშვნელოვანია ტესტში მონაწილე მოსწავლეების რაოდენობაც გავითვალისწინოთ. მაგ. თუ კრიტერიუმად დაწესდება სკოლადამთავრებულებისა და ატესტატების მფლობელების შეფარდება, ასევე მნიშვნელოვანია ისეთი კრიტერიუმების გათვალისწინება, როგორიცაა კლასში ჩარჩენის მაჩვენებელი ან სკოლის მიტოვების მაჩვენებელი.
ასევე მნიშვნელოვანია, რომ მონაცემებს პოზიტიური გამოყენება ჰქონდეს. მაგ. აშშ-ს ზოგიერთ სასწავლო ოლქს შემოღებული აქვს ვარსკვლავების სიტემა, რომელიც გულისხმობს ოთხვარსკვლავიანი სკოლის სტატუსის მოპოვებას კონკურსის გზით. ასეთ სისტემაში ერთ, ორ და სამვარსკვლავიანი სკოლა არ არსებობს. არსებობს მხოლოდ ოთხვარსკვლავიანი სკოლები. სკოლა სტატუსს იღებს კონკურსის ფარგლებში გარკვეული ხარისხის დადასტურების შემთხვევაში. ზოგი სკოლა ამით დამატებით გრანტსაც მოიპოვებს თვითგანვითარებისთვის. თუმცა ამ მიდგომით ისე გამოდის ხოლმე, რომ ვეხმარებით ისეთ სკოლას, რომელსაც ყველაზე ნაკლებად სჭირდება დამატებითი თანხები. ამიტომ შესაძლებელია კონკურსს ასევე მოყვეს დამატებითი შესაძლებლობები - მაგ. საგრანტო კონკურსი მათთის ვისაც რაღაც პერიოდის ბოლოს სურს გახდეს ოთხვარსკვლავიანი სკოლა და შემუშავებული აქვს სათანადო გზა ამის მისაღწევად.

რეკომენდაცია - ობიექტურობა

იმისთვის, რომ რეიტინგები ობიექტურ შეფასებებს ეყრდნობოდეს, ნაკლები იყოს სკოლების მხრიდან გაყალბებისა, ხოლო სახელმწიფოს მხრიდან კრიტერიუმებით მანიპულირების სურვილი ნაკლები იყოს სასურველია, რომ რეიტინგი სახელმწიფოსგან შედარებით დამოუკიდებელმა ორგანიზაციამ განახორციელოს. ხშირად ამას მედიის წარმომადგენლები (ტელევიზია, ჟურნალი) აკეთებს ხოლმე. ზოგი რეიტინგი უმაღლესების წარმომადგენლების მეშვეობით კეთდება. ჩვენთანაც თუ სახელმწიფოს ექნებოდა იმის გამბედაობა, რომ ეს პროცესი გადააბაროს ნეიტრალურ მხარეს ეს გზა გრძელვადიანი განვითარებისთვის უფრო ეფექტური იქნებოდა და რეიტინგიც უფრო მეტად საზომი ინსტრუმენტის ფუნქციას მიიღებდა. ასეთ რეიტინგს კი სავარაუდოდ უფრო მეტი ადამიანი ენდობა, მიუხედავად პოლიტიკური არჩევანისა და პროფესიული კუთვნილებისა.

გარდა შემფასებლის დამოუკიდებლობისა მნიშვნელოვანია, რომ ამ სისტემას შევხედოთ როგორც კვლევის მეთოდს. რეალურად საქმე სერვისის ხარისხის კვლევასთან გვაქვს. მედიის წარმომადგენლები თუ აკადემიური სფეროს წარმომადგენლები დასავლეთში სწორედ მკვლევარების მიერ შედგენილი მეთოდოლოგიისა და ინსტრუმენტებზე დაყრდნობით ახორციელებენ შეფასებასა და რანჟირებას.

სკოლაც დაინტერესებული უნდა იყოს, რომ შეფასება ობიექტურ მონაცემებს ემყარებოდეს. ამის მისაღწევად ერთერთი ფორმა არის სკოლის მიერ მოწოდებულ ინფორმაციის საჯაროობა. მაგალითისთვის, თუ ერთერთი კრიტერიუმია მასწავლებლების კვალიფიკაციის ამაღლების ღონისძიებების არსებობა სკოლაში, სკოლას ძალიან გაუჭირდება მონაცემის გაყალბება, მაშინ როდესაც ეს ინფორმაცია საჯაროდ გამოქვეყნდება. სოციალურად დაუცველებისთვის დახმარების პროგრამების რაოდენობა და ჩამონათვალი ასევე შესაძლოა რთული იყოს გასაყალბებლად, რადგან ის ინტერესთა ჯგუფები და ორგანიზაციები, რომლებიც დაინტერესებულები არიან ამ მონაცემის სისწორით უფრო მეტად შეძლებდნენ რეიტინგის პროცესის მონიტორინგში ჩართვას.

რადან რეალურად სერვისის მიმწოდებლის რეიტინგზე ვსაუბრობთ მნიშვნელოვანია, რომ ამ სერვისის ხარისხის შეფასებისას მნიშვნელოვანი როლი სერვისის მომხმარებლებმა შეასრულონ. საგანმანათლებლო სერვისის ძირითადი მომხმარებელი კი სინამდვილეში მოსწავლე და მისი ოჯახია და არა საზოგადოება და სახელმწიფო. საზოგადოებას და სახელმწიფოსაც აქვთ თავ-თიანთი ინტერესები ამ სერვისთან მიმართებაში, მაგრამ რეალურად მოსწავლე/მშობელი არის ამ სერვისის შემსყიდველი, სკოლა კი მიმიწოდებელი. ამგვარ პარადიგმაში სახელმწიფო ამ შესყიდვის ხარისხზე ზრუნავს და სწორედ ამიტომ შემოაქვს რეიტინგის ინსტრუმენტი, რომელიც მიმწოდებელსა და შემსყიდველს უფრო მეტად ჩართავს ხარისხის შეფასება/გაუმჯობესების საქმეში და შესაბამისად განაპირობებს საგანმანათლებლო ბაზრის შემოთავაზების შინაარსსა და ხარისხს. რა თქმა უნდა სისტემა უფრო რთულია ვიდრე ეს მხოლოდ შესყიდვა/მიწოდების გზით შეიძლება დავხატოთ, რადგან მოსწავლე შესყიდვასთან ერთად განაპირობებს კიდეც სერვისის ხარისხს საკუთარი მონაწილეობით, მაგრამ ამგვარი მიდგომა გვეხმარება იმის გააზრებაში თუ ვისთვის კეთდება რეიტინგების ეს სისტემა.

ზემოთ თქმულიდან გამომდინარე, რეიტინგის სისტემის შემოღება და დანერგვა კომპლექსურ, ფრთხილ და კარგად დაგეგმილ გააზრებას მოითხოვს. ვადები, რომლებიც დასახელდა ამ სისტემის დანერგვასთან დაკავშირებით საეჭვოს ხდის ამის შესაძლებლობას. განათლებისა და მეცნიერების მინისტრის ინტერვიუში ნათქვამია, რომ 2010 წლის გაზაფხულზე შესაძლებელი იქნება თბილისის მასშტაბით, ხოლო ამავე წლის შემოდგომაზე უკვე მთელი ქვეყნაში ამ სისტემის ამუშავება. ასეთი სისტემის დანერგვა ვფიქრობ, რომ მსგავსი სისტემების შესწავლის, შემდეგ საკუთარის შემუშავების, პილოტირებისა და ამ პილოტირების საფუძველზე მიღებული ინფორმაციის ანალიზისა და სათანადო დასკვნების გაკეთების შედეგად იქნებოდა შესაძლებელი. ამაში კი აუცილებლად უნდა იყვნენ ჩართული არა მხოლოდ სკოლების წარმომადგენლები, არამედ ისინიც ვისაც ამ სფეროში არსებულის კვლევების გამოყენებისა და ახალი კვლევების დაგეგმვის კომპეტენციები აქვთ. წინააღმდეგ შემთხვევაში შესაძლოა მივიღოთ ისეთი სისტემა, რომელიც რაღაც მონაცემებს გვაწვდის, რომელთა სანდოობა დაბალია, რომლის ეფექტი არა მხოლოდ დადებითია, ხოლო გრძელვადიანი მდგრადობა კი საეჭვო.


გამოყენებული ლიტერატურა

1.ბოქოლიშვილი, მირიან. 2010. საქართველოში მალე ხუთვარსკვლავიანი სკოლები გაჩნდება,გაზეთი;”პრაიმტაიმი” http://mes.gov.ge/content.php?id=469&lang=geo (ხელმისაწვდომი 10 მარტს, 2010 წ.);
2.Deutschman, Allan. 2005. Change or die. (1მაისი) http://www.fastcompany.com/magazine/94/open_change-or-die.html (ხელმისაწვდომი 10 მარტს, 2010 წ.);
3.Fullan, Michael. 2007. The new meaning of educational change. Teachers College Press;

არქივიდან:
საქართველოში დიდი ბრიტანეთის საელჩოსა და ბრიტანეთის საბჭოს ხელშეწყობით, საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს თხოვნით, 2006 წლის ოქტომბერში თბილისში იმყოფებოდნენ განათლების ექსპერტები. სერ მაიკლ მაიკლ ბარბერმა და პროფესორმა დევიდ ჰოპკინსმა შეაფასეს განათლების რეფორმის მიმდინარეობა და სამინისტროს რეკომენდაციები მოუმზადეს.

სერ მაიკლ ბარბერი 1998-2005 წლებში იყო პრემიერ-მინისტრ ტონი ბლერის მთავარი მრჩეველი ჯანდაცვის, განათლების, სოციალურ საკითხებში. პროფესორი დავიდ ჰოპკინსი 2002-2005 წლებში იყო ბრიტანეთის განათლების მინისტრის მთავარი მრჩეველი სასკოლო სტანდარტების საკითხებში.
ვიზიტის ფარგლებში ბრიტანელი ექსპერტები შეხვდნენ საქართველოს განათლების და მეცნიერების მინისტრს, მოინახულეს საჯარო სკოლები, უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებები. ვფიქრობთ, რომ ავტორიტეტული საერთაშორისო ექსპერტების დასკვნები ძალიან მნიშვნელოვანია რეფორმების მომდევნო ეტაპების სწორი დაგეგმვის თვალსაზრისით.

დოკუმენტის ორიგინალი
ქართული თარგმანი

დიალოგი განათლების პოლიტიკის, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტისა და სხვა საკითხების შესახებ რადიო თავისუფლების ვებ გვერდზე